İnsanca Yaşam!..

15 Nisan 2014 | KONUK YAZAR 24. Sayı (Mart-Nisan 2014)

Çelik Erengezgin www.erengezgin.net
Sorular, Sorular!..


Önce evreni, sonra dünyayı ve bu gezegende milyonlarca yıldır süren yaşamı gözden geçirmeliyiz. Sonra da bu muhteşem kurgu içindeki insanın yerini... Ve ardından, enerjiye bedel ödeyen ve yaşam çevresine zarar veren tek varlığın, insan olduğunu düşünmeliyiz... Şimdi gelin, yaşadığımız mekânlardan başlayalım sorgulamaya...
1- Tüm kapalı mekanlar, dünyada üretilen enerjinin ve yapısal malzemelerin yarıdan çoğunu tüketiyor. Yani sadece evlerimizden değil, hastanesinden pastanesine, okuldan devlet dairesine, hatta fabrika yapılarına ve idare binalarına kadar bir sorumluluk alanından söz etmeliyiz. Bunlardan bir tanesi bile kendi enerjisini üretebilmekte midir? 
2- Yine bu çerçevede, yaşamımızı emanet ettiğimiz malzemeler ne kadar sağlıklı, nefes almamızı engellemeyen, doğaya ne kadar saygılı ve ne kadar güvenlidirler?
3- Devlet eliyle ya da özel sektörce bize sunulan, yaşamakta olduğumuz kentler ve konutlar, yoksa bir dayatma mıdır?  Öyleyse sizce nasıl bir gelişme ve değişim göstermelidir?
4- Doğanın becerdiği “yaşam döngüsü” insanca bir beceriye dönüşemez mi? Ekolojik olmak ne demek? Toprakla buluşmak çok mu zor? Çok katlı yaşam ne kadar doğrudur? Yoksa insanlar için “kentsel” ve “fiziksel” bir sendrom mu yaratılmaktadır?
5- Doğru yön, doğru malzeme ve doğru tasarım olarak kısaca özetlediğiniz “Enerji Mimarlığı” nasıl bir felsefenin ürünüdür? Sanayileşme hamlelerinden bu yana önümüze konulan ortalama yüzde 8 büyüme hedefi ne kadar gerçekçidir? Dünya bunun neresindedir?.. “Enerji Mimarlığı”, gelişme endeksi sanılan bu “obez” davranışı engelleyebilecek midir?..
6- Hem kârlılık adına “planlı eskitme” adı altında insafsızca kurgulanan hem de zaten doğasında var olan tüketimsel ve yapısal malzeme ömrü, hayatımızı nasıl etkiliyor? Bunun sonucu, ekonomik ve yaşamsal yıkımlar değil midir?
7- Güneş santralleri mi, yoksa yapı bazında üretim mi  olmalıdır önceliğimiz?.. Santraller, tarımsal alanları ne kadar koruyup kollayabilir? Sonuçta hala birileri bize enerji mi satmalıdır, yoksa özgürlüğümüzü mü?.. 
8- Hiçbir canlı, kendi barınağında gereksiz şey barındırmaz. Doğa, atık üretmez. Sadece başka organizmalara besin üretir, zemin oluşturur. Onun evi, alıp sattığı malı değil, yaşamsal kılıfıdır. Peki bizim neyimizdir? Kentleşme, nasıl bir ihtiyacın ürünüdür? Var olan kentlerimiz, hangi tercihlerin sonucudur? Coğrafik mi, ekonomik mi, siyasal mı?
9- Ne yön kaygısı ne rüzgar, ne iklimsel özellik ne coğrafi seçkisi olmayan, yemek çanağımız ovaları yok eden, cetvel-kalemle çizilen ve bireysel mülkiyet öncelikli kentsel tasarımlar ne kadar doğrudur?.. Yatay mı, dikey mi gelişmeli yaşam? İnsan bir maymun mudur; tırmanabilen, yoksa yatay bir yaşam kurgusu mudur ona yakışan?
10- Yalnızca tarihi kentlerin mi kimliği olur? Kimliği; görsel mi, kültürel mi, yoksa bölgesel faktörler mi belirler? Aidiyet duygusunu neler oluşturur? 
11-TOKİ, taksiratından nasıl kurtulur?.. Ekonomi adına, en büyük yatırımı yönetebilecek adaletli ve dirayetli bir bünyeye nasıl sahip olur? Deprem adına bile garanti sunamayan yapılanması, ovayı, ormanı, kentsel değerleri yağmalaması, sadece konut açlığına yanıt verdiğinden ötürü sorgulanmaması sonunda yaratılmış bir canavar mıdır yoksa? Arkasına bir Bakanlığı da alalı beri, ok yaydan çıkmış mıdır? Neresinden dönülmelidir bu yanlışın? Bu gidişe bir “dur” demeliyiz. Ne yapmak ve inşaat sektörünü nasıl yönetmek gerektiğini tartışmalı, dev boyutlarda harcamaların ve haksız kazançların önüne geçmeliyiz. Siyasi erk, kendi ayağına basabilir mi? TOKİ, bir havuz problemi olmaktan kurtarılabilir mi?
12- Enerji, ekoloji ve deprem gerçeği dikkate alınmadan, geçici tedbirler ile bu sorunlar çözülebilir mi? 


Önce bir ülke planlaması, sonra, o süreçte saptanan temel ilkelere göre bölgesel ve kentsel ölçekte planlamalarla başlanmalıdır çalışmaya. Sonra da “enerji ve ekoloji” öncelikli bir yapılanma ile devam edilmelidir işe. Yani kısa vadeli olmasa da, göze almak zorunda olduğumuz bir eğitim süreci ve ardından sağlanması gereken milli bir mutabakat ile 20 yılı aşmayan bir sürede, gerçek bağımsızlığımıza ve insanca bir yaşama kavuşabiliriz.
Bu 12 soru, bir düzine kitap eder. 250’yi aşan makalemde yanıtları aramaya, projelerimle örnekleri ortaya koymaya çalıştım. Önemli olan, bu kaygıları ülke genelinde paylaşmak ve milli beklenti haline getirebilmektir. Bana kalırsa bu bir  “var olma!” savaşıdır!..





Tasarruf, Bunun Neresinde?
Bütün bu sorulara yanıt ararken çok kolaya kaçıldı. Fatura, yanlış üretime değil, israfa çıkarıldı. Sanki sunulan her şey doğru ve ahlaklıydı ama insanlar kullanırken abartıyordu!.. O yüzden, “Şeytan bunun neresinde!” diyen, çok eski bir soruya benziyor bu ara başlık. Tasarruf, yaşamsal ihtiyaçlardan vazgeçmek, çareleri azaltmak değildir. Örneğin, üç lambanın birisini söndürmek hiç değildir!.. Üç lambanın üçünü de, örneğin LED ampul ile değiştirip, onun enerjisini de yaşadığı alanda üretebilmektir marifet. Eskiden harcadığı enerjinin, yanlış teknikler ya da yapısal performans yüzünden ona yetmediği anlaşıldığında, bulunduğu mekânın fizik özelliklerini iyileştirmektir. Kışın daha çok üşümeye, yazın daha fazla terlemeye neden olan, yani hastalığa davetiye çıkaran, sözüm ona enerji tasarrufunu marifet sanmak değildir. 
Başarı, daha az enerji tüketerek daha yüksek yaşam standardı elde etmektir; gerekli olan yaşam ve üretim  değerlerinden vazgeçmek değil!.. Enerji bir araçtır, amaç değil. Bu ölçüleri ile sanıldığı gibi, amacın olmazsa olmazı da değil. Daha az enerji ile daha kapsamlı amaçlara erişmek mümkündür.


Bu gayretler içinde, yaşamını kendi ürettiği enerji ile sürdürebilmek şartı kaçınılmazdır. Ama daima ikinci sırada yer alır. Önce, içinde bulunduğumuz koşulları düzeltmek zorundayız. Bir birim üretim için emsallerinden daha çok enerji harcayan sanayiden, bir birim yaşam için yanlış yönlendirme, düşük izolasyon değerleri, yüksek yıpranma katsayısı, deprem riski ve nefes almayan yapısı ile yaşamsal riskler yaratan malzemelerden kurtulmalıyız ilkin. 


Küresel ısınma olmasın diye “daha az enerji tüketelim” lafına bayılıyorum. Bu bir “global ölçekte” ticari manipülasyondur. Ne küresel ısınmadaki payımız dikkate değer ölçüde bizim yüzümüzdendir ne de bu ısınma, insanın durdurabileceği bir döngüdür. Önemli olan, yeni koşullara adaptasyon sağlamaktır. Örneğin, suyu daha az kullanıp kirli kalmak değil, o suyu tekrar tekrar arıtarak klozetlerde, dış temizlikte ve sulamada kullanıp, yüzde 85-90 tasarrufunu becerebilmektir. Ve bu iş için gereken yatırımın iki üç yıl içinde geri alınabileceğini görmektir. İşte size en az yüzde 85 azalan su ihtiyacı... Hem de yaşam konforundan hiç vazgeçmeden! Ve bence esas kıtlık nedeni olan “kıtlık bilinci!” yaratmadan. Esas sorun; fosil yakıtların yarattığı kirliliğin doğurduğu bir trilyon dolarlık sağlık harcamasından kurtulabilecek, temiz ve sürdürülebilir enerjilere yönelmektir. Tasarruf denen şey, radyatörleri kapatıp, ancak ısıtabildiğimiz bir salona hapsolmak ya da klimaya kendimizi mahkum edip, bu kez çok enerji harcıyor diye sıcaktan kavrulmaya razı olmak değildir. 


Kasıtlı Eskitme!..
Artık, 100 yıl yanabildiği anlaşılan ampullere 1920’lerde koyulan “1500 saat eskime ömrü”, yani “kasıtlı eskitme” kuralı, itiraf edilen bir insanlık ayıbıdır. Bu kurala uymayan üreticiler, KARTEL tarafından para cezasına mahkum ediliyordu. Aklınıza gelen, “sözüm ona çevre dostu” bütün markalar, içindeydi bu günahın!.. Yani al birini vur öbürüne. Ya diğer araç gereç?.. Bozulduğunda tamiri yenisinden pahalı, sayfa ömrü biçilen yazıcılar, bilgisayarlar, televizyonlar ve cep telefonları?..


1925 yılında, “kasıtlı eskitme” ya da bence “ahlaksız eskitme!” kararı alan ampul üreticileri, ilkin 1500 saatin üstünde dayanma ömrünü yasakladı. Bu süre,1940 yılında 1000 saate indirildi. Sanayici doymak bilmiyordu. 1950’lerde yaşanan ekonomik büyümenin nedeni ise satabilmek uğruna her türlü üretime biçilen hizmet ömrünün artık genel kabul görmesiydi. Tabii halk bunlardan haberdar değildi. Satmak uğruna kısa bir sürede çöpe dönüşmesi sağlanan sanayi ürünlerinin yerine yeniden satın almak zorunda bırakıldığımız araç gereç yüzünden canlanmıştı ekonomi...


Bu tüketim çılgınlığının devamı durumunda, çöplerimizi koyacak yer bile kalmayacak ve gelecek nesiller bizi affetmeyecektir. Bu yüzden Gana, üstelik kaçak yollardan, dünyanın elektronik çöplüğü haline geldi. Doğası katledildi. Bu da bir insanlık ayıbıdır. “Kullan at!” metodundan ve bunu zorunlu hale getiren süreçten üreticiler de tüketiciler de vazgeçmelidir.


Sıra Dünyaya Geldi!..
Maalesef artık dünyaya da bir “eskime ömrü” biçilmiştir. Farkındaysanız “küresel ısınmanın tüm günahı insanlarındır” deniyor ve kıyamet tarihi veriliyor adeta. “Sizin yüzünüzden buzul çağına gireceğiz!” naraları patlatıldı. Bu çığırtkanlara da “çağdaş havariler” gözüyle bakıldı. Halbuki gerçekte bu döngü milyonlarca yıldır süregelen jeolojik bir periyottu. Fakat tüm sorumluluk bize faturalandı. Böylece bir karabasan yaratıldı!.. Senaryo hazırdı ve ticaret ehli derhal kolları sıvadı. Hemen A sınıfı buzdolabı ve diğer ev aletleri satışa sunuldu. Halbuki daha önce, yaşam koşullarının gözden geçirilmesi ve iyileştirilmesi gerekiyordu. Belli miktarda A sınıfı satıldıktan hemen sonra AA sınıfı dolaplar piyasaya sürüldü. Şuna inanınız, bir süre AAAA sınıfı da yeterince satıldığında şöyle bir haber çıkacak: “Kusura bakmayın. Meğerse bunlar Z sınıfı bile değilmiş. Şimdi yıldızlı A sınıfı dolaplar yaptık”. Hayırlı alışverişler!.. 


Alın size güncel bir örnek: Flâmanlı ampullerin 2010’da yasaklanmaya başlamasından hemen önce ortaya çıkan 10-15 yıl ömür biçilen tasarruflu ampullerin, en çok beş yıl sonra, aslında ne kadar tehlikeli olduğu, cıva içerdiği, o yüzden, kırıldığında başa bela olduğu ve beklenen performansı vermekten de uzak olduğu çıktı ortaya. Derhal, tekrar yasaklanma sürecine girildi dünyada. 2015 son tarih!


Bu ticari saadet zincirine sebep olanlar ise bilim adamı geçinen ve “koridordaki üç lambanın birini söndür, yüzünü daha az suyla yıka, dünyanın geleceği aşkına; daha fazla ısınmasan da olur!” diye söze başlayan kimselerdir... Hayır!.. Eğer yaşamsal ihtiyaç o aydınlığı ve o ısıyı gerektiriyorsa, üç lamba da yanacaktır, tamamen doğal enerji kullanan, örneğin ısı pompası da devrede olacaktır. Ama öncekilerin harcadığı enerjinin onda birini kullanırken, elli kat ömür sağlayıp hizmetimize sunulan, aydınlatma ve eskilere göre yüzde yirmi kaynak girdisi ile yetinen, ısınma araçları ile yer değiştirecektir. Artık miktarı minimize edilen enerjiyi de bir zahmet yapı bünyesinde elde edebilmektir şimdiki marifet. Ya da “Enerji Mimarlığı” dediğimiz kapsamda, yani planlama becerisi ve ışığı yönlendiren araçlar ile o mekan zaten aydınlanacak, ısınabilecek ve soğutulacaktır. Yani doğanın, aklın emrine sunduğu nimetleri kullanma başarısı ile... Bir ileri adım, doğal havalandırma ve temiz hava alma marifeti ve kanalizasyon ihtiyacını bile ortadan kaldırabilen biyolojik arıtma donanımıdır. Yani yapımız artık bağımsız Cumhuriyettir adeta!..


Rüzgar ve Güneş Tarlaları
Bu aşamada ikinci ticari manipülasyon, yapı bazında becerilebilecek enerji üretme becerisi yerine büyük yatırımlar gerektiren, yani sadece para sahibi ticaret ehli tarafından becerebilecek yatırımlarla, güneş ve rüzgar tarlaları oluşturmak ve yine bize satmaya devam etmektir. Bu yatırım, sadece sanayi ihtiyacına yönelik kullanıldığında yerini bulur. Belki kaynak temizdir, sürdürülebilirdir artık. Ama konutlara, çarşı pazara yönlendiğinizde, insanlar hala bedel ödemektedir o enerjiye. Fiyatların böylece düşeceğine inanmak da safça bir hayaldir. Hangi sahte koşullar yaratılıp, vergi ve sanal hizmet uydurmaları ile ne kadar zamlanacağı belli olmayan bir alışveriş sürüp gidecektir. Önemli olan, insanlara yaşamsal hürriyeti verebilmektir. Muhtaç olmaktan kurtarmaktır. Gerekli sistemi, özendirici koşullarda vatandaşa edindirmek, yani ona özgürlüğünü hediye etmektir. Bireysel özgürlüğün sağlanamadığı bir ülke, gerçek özgürlüğüne kavuşamaz. Fosil yakıtların fiziki sonu gelmeden ve savaşlara neden olan alışverişinden kurtulmak elbette çok önemlidir. Ama dış tahakkümden kurtulurken, küçük ölçekte sanılan iç tahakkümleri sürdürüyor olmak değildir aklı başında bir yönetimden beklenen.





Çözüm Nedir?
Üretime sınırlayıcı bir ömür biçilmezse, teknoloji ve sanayi ne yapar ne eder, kime ne satar?.. Amaç sadece, önce ihtiyaç yaratıp sonra satmak, bazı doktorların yaptığı gibi önce hastalığı yaratıp sonra tedavisini sunmak mıdır?  Alternatif, kurgusu ve amacı farkı bir üretim ve yaşam mümkün müdür? Bence asrın sorusu budur. Bir sanayici, neyi-nasıl üretip nasıl satmalıdır ki kadim günahlarından kurtulsun?.. Bu süreçte, nasıl bir yöntem izlemeliyiz ki, insanlar da işsiz kalmasın, yani üretim hız kesmesin. Peki çözüm nedir?.. 


Acaba daha az harcama ile yetinebilmek daha az çalışma ile mümkün olduğunda, cuma günleri de tatil olabilir, toplumsal ilişkiler ve aile bağları daha da kuvvetlenebilir mi? Ya da dinlenmeye, spora, sosyal aktivitelere, insani amaçlı gayretlere ve dünyayı tanımaya daha çok zaman ayırabilir miyiz o zaman?.. Düşünmeye değer!.. Tek tehlike, düşen satış miktarının, yükselen satış fiyatları ile dengelenmeye kalkılması olur. Bence en doğru olan, eski sermaye grubunun, insanları kandırmaktan, sahte mecburiyetler yaratmaktan vazgeçip, hayatı kolaylaştırıcı farklı ürünlere yönelmesidir bundan böyle... Daha rahat, uzun ömürlü ve sağlıklı yataklardan, solmayan ve leke tutmayan kumaşlardan dikilen elbiselere, tüm yaşamsal enerjisini bedel ödemeden üretebilen ve deprem riski hiç taşımayan evlere, kainatın yüzde 97’sine dayanan, sınırsız ve tertemiz bir kaynak olan ve sudan başka atık vermeyen hidrojeni yakan fırınlardan, sessiz ve güvenli, elektrikli ulaşım araçlarına kadar, yepyeni üretim teknolojileri gelişecek ve ticarileşecektir öyle bir dönemde...


Yiyecek satmak uğruna, günde üç öğün yemeğin sağlıklı bir büyümeye yetmeyeceğine inandırılan toplumu, artık doyurmanıza da, mutlu etmenize de imkan yoktur. Tersine, insanları giderek maddi ve manevi bir çıkmaza sürüklemeniz söz konusudur. Bu kapsamda, “moda” denen şey de bir tür “maksatlı eskitmedir”. Normal olarak üç dört yıl rahatça giyilecek bir elbisenin ya da ayakkabının 3 ila 6 ay arasında mutlaka değiştirilmesine inandırmaktır insanları. Bu da, giysi endüstrisinin ayakta kalma savaşına ait vahşi bir dayatmadır maalesef. 


Yeni Bir Yaşama Doğru!..
Peki bütün bu dayatmalar ortadan kalkarsa, çark nasıl dönecek? Kim ne satabilecek, kimler işsiz kalacak? Vaktiyle Bağdat demiryolu yapılırken “artık bir aylık yol bir günde gidilecek” dendiğinde halkın ilk tepkisi, “Geri kalan 29 günde ne yapacağız” olmuş. Aynı durum Çin’de de yaşanmış. Yani ilk tepki ve davranış psikolojisi her zaman aynı!.. Peki sonra ne olmuş?.. O toplumlar geri kalan zamanda yapılacak yeni işler ve işlevler bulmuşlar. Hayat, can sıkıntısı olmaksızın devam etmiş. Sonradan anlaşılmış ki, yollarda gereksizce harcanan zaman en kıymetli şeymiş meğerse. Ve sermaye olarak o zamanı kullanabilen insanlar, çok daha önemli ve değerli şeyler üretebilmişler. Yani kazanılan o vakte çok sevinmişler.


Unutmayalım ki sanayi ilerledikçe, çok değil, 100-150 sene önceleri hafta boyu kesintisiz çalışma mecburiyetinden pazar günü tatil yapmaya, derken cumartesiyi önce yarım gün kısaltıp, sonra tamamını tatile katmaya muvaffak oldu insanlık. Eğer kendimize yetiyorsak ve vahşi kapitalizmin tuzağına düşmemeyi becerebilirsek, yani o kıvama geldiğimizde, üç gün tatil neden olmasın?.. Belki de dört gün!.. Söylemedi demeyin. Şöyle bir düşünün: En hatırlanası mutlu günleriniz rutin mesai saatlerine mi, tatillere mi rastlıyor? Biz bu dünyaya niçin geldik acaba?.. Sadece acılardan ders almaya mı, yoksa nimetlerden keyif almaya mı?..


Şimdi gelelim tatil kavramına. Başıboş günlere, sorumluluk taşımadığımız günlere “tatil” dedik genel olarak. Hep beraber düşünelim; bizi fikri olarak geliştiren, ilham veren, yeni şiirlere ya da romanlara hatta yeni buluşlara sevk eden içgüdüler, masa ya da makine başında mı ortaya çıktı daha çok, dinlenmiş bir zihne sahip olup, güzel bir manzaranın tadını çıkarırken mi?.. Evet acılar da eğitmendir. Ama haz duygusu, hem yaratana teşekkürdür hem de en büyük öğretmen. O sırada keşfedilir bizi mutlu eden doğanın sırları. Yoğun bir çalışmanın ardından, gökyüzüne daldığınızda gelir akla en önemli formüller, en kestirme çözümler. Yani, farklı bir yaşam mıdır yoksa insanlığın özlediği; ama dışa vuramadığı? Yoksa, çalışma saatlerini ve günlerini kısaltarak, aslında henüz adını koyamadığı yeni bir yaşama doğru, içgüdüsel bir gayret içinde midir insanlık? Belki de gereksiz üretimlerden ve o yüzden tükettiğimiz kaynakların, kirlettiğimizi çevrenin gafletinden kurtulduğumuzda, aslında farkına varamadığımız ama yaşamsal gereklilik olan yepyeni üretimlere ve marifetlere açılacaktır kapılar. Belli mi olur?..


Artık her gittiğim üniversitede bir “Biyomimikri”, yani doğayı taklit anlamındaki, varoluşun muhteşem kurgusunu detaylarda arayan ve hayata aktarmaya çalışan bölümü kurmalarını tavsiye ediyorum. Yani o müthiş laboratuvarda zaten var olan yaratılış mucizelerini ve formüllerini keşfeden ve bütün bilim dallarına ipuçları sunan bölümü açmalarını öneriyorum. Akıllı sanayiciler bu ipuçlarını keşfetmeye ve hayata aktarmaya başladı bile. 
Engerek yılanının, tehlikeyi anında fark edip, yok etmesindeki kurguyu; füze kalkanına, timsah derisindeki özel yapıyı; daha hızlı yüzmemizi sağlayacak mayoya aktaran, termit yuvasındaki havalandırma tekniğini yapılarda başarıyla uygulayan projelere kadar sayısız çözümler ve formüller içeriyor yaradılış mucizesi. 
Belki de boş zannettiğimiz zamanlarda, özel bir eğitim şansı verecektir bize bu arayışlar. Sorunları nasıl çözdüğünü gözlemleyeceğiz doğanın. Belki de, gençlerin ve yetişkinlerin gönüllü olarak katılacağı, bilenin bilmeyene bilgi aktardığı, alternatif bir eğitim süreci ortaya çıkacaktır gelecekte! 


Yani mecbur olduğumuzu sandığımız, “mesai” adını verdiğimiz ve rutin haline geldiğinde eziyete dönüşen kurgudan kurtulabildiğimizde, yani bakmayı ve görmeyi öğrendiğimizde bir farkındalığa ulaşıp, şükretmeyi de öğreneceğiz. O, zaten var olan muhteşem yaradılış, bütün sırlarını seve seve sunacaktır bize. Yani kimse boş ve işsiz, sanayi üretimsiz kalmayacaktır. Sadece kirinden arınacak, kazancını helal ettirecektir. İnsanların, insanlığını hatırladığı, savaşların nedensiz kaldığı bir geleceğe belki de böyle kavuşacağız.

 

---

R E K L A M